 |
1884 - 1915
Արևմտահայ բանաստեղծությունը 20-րդ դարում ունեցավ երեք անմահ անուն.
Միսաք
Մեծարենց, Սիամանթո
և Դանիել Վարուժան։ Եթե Մեծարենցը անմահացավ գյուղի, բնության ու սիրո
զգացմունքների իր նուրբ տաղերով, Սիամանթոն՝ հերոսական կռվի հրավերներով
ու հայկական կոտորածների ցավագին նվագներով, ապա Դանիել Վարուժանի
ստեղծագործության էությունը եղավ գեղեցկության, ուժի ու աշխատանքի
տարերքը։
Վարուժանի կյանքը թեպետ և ընդհատվեց երիտասարդ հասակում, բայց նա
ստեղծեց հասարակական մեծ բովանդակության և գեղարվեստական կատարյալ
ձևերի պոեզիա։ Նա հոգեկան մերձեցումներ ունեցավ համաշխարհային պոեզիայի
խոշոր դեմքերի հետ, պահպանելով, սակայն, իր ստեղծագործության ազգային
ոճն ու դրոշմը։ Այս բանը խոստովանել է նաև ինքը։ Խոսելով նաև վերածնության
շրջանի իտալական և ֆլամանդական արվեստից կրած ազդեցության մասին, Վարուժանը
միաժամանակ հատկապես ընդգծում է, որ իր վրձինը թաթախել է միայն հայրենի
հողի «որդան կարմիրի» և «ծովածուփ արյան» մեջ։
Դանիել Վարուժանը (Դանիել Չպուքքարյան) ծնվել է 1884 թվականին,
Արևմտյան Հայաստանի Սեբաստիա նահանգի Բրգնիկ գյուղում։ Նա մեծացել
է գեղեցիկ բնության մեջ, իրենց գյուղի գետեզերքներին թախծող ուռիների
օրորի տակ։ Գիշերները մայրը որդուն պատմել է պանդխտության մեջ գտնվող
հորից և նրա երևակայությունը բորբոքել թուրք ենիչերիների մասին արած
պատմություններով։ Բնությունից ստացած երազային տպավորություններին
խառնվել են կյանքի վշտերը։
Վարուժանը գրաճանաչ է դառնում գյուղի վարժարանում, իսկ 1896 թվականից
ուսումը շարունակում է Պոլսում սկզբում Սագըղ Աղաջիի Մխիթարյան դպրոցում,
ապա Քաղկեդոնի վարժարանում։
Պոլիսը երեխայի վրա ծանր տպավորություն է թողնում։ Նա տեսնում է սուլթան
Համիդի կազմակերպած ջարդի հետքերը։ Այդ օրերի հալածյալներից էր նաև
բանաստեղծի հայրը, որին հարազատները երկար ժամանակ որոնում և վերջապես
գտնում են բանտում՝ շղթաների մեջ։ Տարիներ անց, «Հորս բանտին մեջ»
ոտանավորում, Վարուժանը հիշում է՝
Դեռ փոքր էի, եկա քեզի մենավոր,
Մութ զընդանիդ մեջ այցի,
Մայրս հիվանդ էր, կը շրջեի ես ազատ
Մեջտեղը բանտի եւ մահճի։
Բանտարկյալ հորը նա պատմում է իրենց քաշած ծանր կյանքի մասին, տատը
մահացել է, մայրը հիվանդ է և խուլ հազում է, չորացել են պարտեզի վարդենիները,
ավերվել է հայրական օջախը։
Հայրը մի կերպ ազատվում է բանտից և աշխատում Պոլսի իջևանատներից մեկում։
Դպրոցական արձակուրդները պատանին անց է կացնում հոր մոտ և ականատես
դառնում պանդուխտների տառապալի կյանքին։ «Արձակուրդներս ընդհանրապես
անցած են հորս քով, Խավյար Խանը, հայ պանդուխտներու հառաչանքներուն
և վերքերու տրոփյունին ունկնդիր», — գրել է բանաստեղծը։
1902 թվականին Վարուժանը տեղափոխվում է Վենետիկի Մուրադ-Ռաֆայելյան
դպրոցը։ Բանաստեղծին գերում են Վերածնության շրջանի նկարչության ու
քանդակագործության կոթողները իրենց առողջ և հյութեղ ռեալիզմով։ Նա
հափշտակությամբ ընթերցում է նշանավոր գրողների երկերը, հատկապես տարվում
է ռուս հանճարեղ գրող Լև Տոլստոյի և ֆրանսիացի մեծ մտածող Ժան-Ժակ
Ռուսոյի գաղափարներով։
Վարուժանն առանձին սիրով ուսումնասիրում է Հայաստանի պատմությունը,
հայ հին ու նոր գրականությունը։ Վենետիկում էլ նա գրում է առաջին բանաստեղծությունները՝
պանդուխտների կյանքի և 1896 թ. ջարդերի թեմաներով։
1905 թվականին բանաստեղծը մեկնում է Բելգիա և ընդունվում Գենտի համալսարանը։
Ուսանողական տարիները էական դեր են խաղում. նա սովորում է հասարակական
և քաղաքական գիտություններ, ուսումնասիրում գրականություն և սոցիալական
ուսմունքներ։
Վարուժանի գեղագիտական հայացքների ձևավորմանը նպաստում է նաև ֆլամանդացիների
(բելգիացիների) բարձր կուլտուրան. նա խորազնին ուսումնասիրում է 17—18-րդ
դարերի ռեալիստական նկարչությունը և տարվում 20-րդ դարի հռչակավոր
բանաստեղծ էմիլ Վերհարնի պոեզիայով։
Ստանալով բարձրագույն կրթություն, բանաստեղծը 1909-ին վերադառնում
է ծննդավայր։ Երկու տարի ուսուցչություն է անում Սեբաստիայի Արամյան
վարժարանում, ապա 1911-ին տեղափոխվում Եվդոկիայի (Թոքատի) ազգային
ճեմարան։ 1912-ին Վարուժանը հրավիրվում է Պոլսի Բերայի վարժարան՝ տեսչի
պաշտոնով։
Այս տարիներին Վարուժանի բանաստեղծությունները լայն ճանաչման են արժանանում։
Նա դառնում է Պոլսի գրական շրջանների ազդեցիկ դեմքերից մեկը, գրական
հավաքույթների ոգին։ Տասը տարվա ընթացքում բանաստեղծը գրում է չորս
գիրք՝ «Սարսուռներ», «Ցեղին սիրտը», «Հեթանոս երգեր» և «Հացին երգը»։
Գրում է նաև նոթեր, հոդվածներ, կատարում է թարգմանություններ։
1915 թվականն էր։ Վարուժանը շարունակում էր լրացնել գյուղի չքնաղ
երգերի՝ «Հացին երգի» շարքը, պատրաստվում էր գրել «Հայկական հոմերագիրք»
ժողովածուն, ուր պետք է տեղավորեր հին հայկական առասպելների ու ավանդությունների
մշակումները, երազում էր ամբողջովին մշակել «Սասնա ծռեր» ժողովրդական
էպոսը։
Բայց վրա հասավ արյունալի աղետը։ Արտերը ներկվում էին արյունով։ Բանաստեղծի
խոսքերով ասած կյանքը մորթվում էր արտերի մեջ, միտքը՝ գանգի մեջ։ Այս
ողբերգական օրերի զոհերից մեկը եղավ Վարուժանը։ Թուրք մարդասպանները
աքսորի ճանապարհին, Չանղըրի քաղաքի մոտ մի ձորում հոշոտեցին 31-ամյա
բանաստեղծին։
ՕՐՀՆՈՒԹՅՈՒՆ
Ափ մը ցորյան ափերուդ մեջ
Թող լեցընեմ, կըտրի՛ճ Որդիս.
Կըտրիճ Որդիս, գոտի՛ն մեջքիս
Թող մաճակալ բազուկներեդ
Քըսան ցուլի արյուն անցնի,
Եվ եղևնի քու հասակեդ
Քըսան տունի սյունը կանգնի.
Ու երբ թիվովը մատերուդ
Սերմանես քու սերմընցուն`
Հընձես թիվո՜վն աստղերուն:
Ափ մը ցորյան գըլուխդ ի վար
Թող որ թափեմ, Թոռնի՛կ սիրված,
Թոռնիկ սիրված, ցո՛ւպըս ծաղկած.
Թող ճակատիդ վըա գըրվի
Հարյուր սաղմոս իմաստության,
Եվ ուսերուդ վըրա դըրվի
Տապանակը ըզգաստության.
Ու երբ հոտիդ օր մ'այցելես`
Թող քու ափիդ գարիին
Հազա՜ր ոչխար երկարին:
Ափ մը ցորյան մազերուդ մեջ
Թող որ տեղամ, վա՛րդ Թոռնուհիս,
Վարդ Թոռնուհիս, պըսա՛կ շիրմիս.
Թող այտերուդ վըրա շողան
Ամեն գարուն նո՛ր կակաչներ,
Եվ աչքերուդ մեջը լողան
Ամեն ամառ նո՛ր ճաճանչներ.
Ու երբ տընկես ճյուղ մ'ուռիի
Ամեն ապրիլ դուն տեսնես
Իր շուքին տակ կանա՜նչ քեզ:
Ափ մը ցորյան ծոցերուդ մեջ
Թող որ ցանեմ, Հա՛րսըս աղվոր,
Հարսըս աղվոր, սե՜րս հեռավոր.
Թող անկողնիդ ակոսին մեջ
Հասկ մը ծըլի` լըման շարքով,
Եվ օրորած օրոցքիդ մեջ
Դույլերուդ մեջ մակըրդի
Կաթը` արծաթ, դալն` ոսկի:
Ափ մը ցորյան, ափ մը ցորյան
Ա՜յ իմ պառավ, ա՜յ իմ Աննա,
Մեր գըլխուն ալ թող որ տեղա.
Թող չըսառի՜ արևն աշնան
Մեր մազերուն ձյուներուն մեջ.
Չը մարի՜ մեր մոմն իրիկվան
Ժամուն մարմար սյուներուն մեջ`
Ու երբ դրվինք ա՛լ գերեզման`
Մեր ներքև հո՛ղը, Աննա՛,
Քիչ մը կակո՜ւղ թող ըլլա: